Het Europese historisch besef

"Wat kan nog de maatschappelijke taak van de historicus zijn, nu er niet langer sprake is van een vanzelfsprekende band tussen heden en verleden?" (Jo Tollebeek)
Standpunt | Jaargang 2015
Metamorfoses van het Europese historisch besef, 1800-2000
Klasse Menswetenschappen

Al lang wordt erover geklaagd dat het historisch besef taant: de onverschilligheid ten aanzien van de geschiedenis zou groeien, het verleden zou daardoor niet langer (nationale en andere) identiteiten kunnen aanreiken, historische lessen zouden worden vergeten. Het historisch besef kan inderdaad van intensiteit veranderen: er kan meer of minder historisch besef zijn. Maar wezenlijker is dat het ook van karakter kan veranderen. De voorbije twee eeuwen is er inderdaad sprake geweest van een wisselend past relationship.

In dit Standpunt wordt deze geschiedenis gereconstrueerd. Het vertrekpunt is het moderne historisch besef, ontstaan na de breuk van de Franse Revolutie en na de romantische hantises. Het hield een sterk verlangen naar een innige verbondenheid met het verleden in, een verlangen dat later kon worden geradicaliseerd in een streven de samenleving te retraditionaliseren. In de context van de maatschappijkritische projecten van de jaren 1960 en 1970 ontstond daarentegen een historisch besef dat zich vooral liet begrijpen als een jacht op een ‘verkeerd verleden’. Het historisch reveil, dat zich in de decennia daarna in musea, reenactment societies of heritage crusades openbaarde, kon de kloof tussen heden en verleden niet dichten: in het postmoderne historisch besef bleef het verleden een vreemd verleden.

Wat kan in deze context nog de maatschappelijke taak van de historicus zijn, nu er niet langer sprake is van een vanzelfsprekende band tussen heden en verleden? De historicus, zo luidt het in dit essay, moet trachten de historische geletterdheid van zijn lezers te versterken, hen een gevoeligheid trachten bij te brengen voor de eigenaardigheid van de voorbije denk- en levensvormen. Niet innige verbondenheid, maar afstandelijkheid staat daarbij centraal, en het besef dat geschiedenis bovenal verandering is. Dat heeft ook consequenties voor het geschiedenisonderwijs. Dat is geen instrument om actuele politieke of maatschappelijke problemen op te lossen, maar een confrontatie met werelden die bovenal van de onze verschillen.

Documenten bij dit project

Auteur

  • Jo Tollebeek